چرا به طرح صیانت از فضای مجازی اعتراض می‌شود

اگر به دنبال بزرگترین نگرانی این روزهای کسب وکارهای اینترنتی و فعالین فضای مجازی باشید، بی شک اولین و بزرگترین نگرانی آن‌ها طرح صیانت از فضای مجازی است. طرحی که از زمان مطرح‌شدن در فضای رسانه‌ها پر سر و صدا بود و اعتراض‌های زیادی را برانگیخت. در ادامه هم نحوه تصمیم‌گیری نمایندگان مجلس و دیگر حواشی آن همواره با اعتراض مردم و رسانه‌ها روبرو شد. اعتراض‌ها به طرح صیانت از فضای مجازی به حدی بود که بزرگترین کارزار اینترنتی در بین کاربران فارسی‌زبان در برابر این طرح شکل گرفت. تا زمان انتشار این متن، بیش از یک میلیون نفر از کاربران اینترنت کارزار مخالفت با این طرح را امضا کردند.
طرح صیانت از فضای مجازی نه‌تنها نگرانی و مخالفت فعالین کسب و کارهای آنلاین را به برانگیخته، بلکه همه کاربران اینترنت و فضای مجازی را نسبت به آینده اینترنت در ایران نگران کرده است. در چند سال گذشته گسترش فضای مجازی کمک زیادی به رونق بسیاری از کسب و کارها کرده بود. اما به نظر می‌رسد در صورت اجرای طرح صیانت، کسب و کارهای مجازی با مشکلات زیادی روبرو شوند. همین موضوع نگرانی‌های زیادی را در مورد وضعیت اقتصادی پیش‌روی کشور برانگیخته است. ابعاد این نگرانی‌ها به حدی است که بررسی‌ها نشان می‌دهد هم‌زمان با مطرح شدن طرح صیانت در صحن علنی مجلس، میزان جستجوی کلمه «مهاجرت» در بین کاربران فارسی زبان به بیشترین میزان خود رسید. در این مقاله از سایت جت به بررسی طرح صیانت از فضای مجازی پرداخته‌ایم. اگر می‌خواهید بدانید طرح صیانت از فضای مجازی چیست و چرا تا این حد با آن مخالف شده، تا پایان این مقاله با ما همراه باشید.

طرح صیانت از فضای مجازی چیست؟

«حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی» عنوان دقیق طرحی است که در بین کاربران اینترنت به «طرح صیانت از فضای مجازی» معروف شده است. این طرح به طور کلی قصد دارد خدمات اینترنتی را تحت کنترل نهادهای نظارتی در آورد. طبق این طرح کلیه خدمات‌دهندگان اینترنتی باید با گرفتن مجوز در ایران فعالیت کنند. در صورتی که این سرویس‌ها مجوز نداشته باشند، محدودیت‌هایی در دسترسی به آن‌ها اعمال می‌شود. طرح صیانت، خدمات اینترنتی پرکاربرد را به عنوان خدمات پایه کاربردی شناسایی کرده و کمیسیونی را برای نظارت بر آنها در نظر گرفته است. این طرح عنوان می‌کند در صورتی که ارائه‌دهندگان خدمات پایه کاربردی خارجی نتوانند ظرف مدت یک سال از تصویب طرح، مجوزهای لازم را بگیرند، دولت باید برای جایگزین‌کردن آن‌ها با نمونه ایرانی اقدام کند. این بدین معنا است که شرکت‌هایی مثل گوگل، اینستاگرام و... باید از کمیسیون مربوطه در ایران مجوز بگیرند تا دسترسی کاربران ایرانی به آن‌ها برقرار بماند. در غیر این صورت محدودیت در دسترسی به آنها اعمال شده و با نمونه ایرانی جایگزین می‌شوند.
این طرح در 6 مردادماه 1400 در صحن علنی مجلس شورای اسلامی مطرح شد. نمایندگان مجلس آن را به عنوان قانون نهایی تصویب نکردند. بلکه تصمیم گرفتند طرح صیانت را مشمول اصل 85 قانون اساسی کنند. یعنی به جای آنکه جزییات طرح در صحن علنی مطرح شده و توسط همه نمایندگان مورد بررسی قرار گیرد، باید در یک کمیسیون ویژه بررسی شود. پس از تصویب طرح صیانت در کمیسیون و با موافقت شورای نگهبان، طرح به صورت آزمایشی به اجرا در می‌آید.

علت اعتراضات به طرح صیانت

طرح صیانت از جهات مختلفی مورد اعتراض قرار گرفته است. البته دامنه اعتراضات تنها به فعالین کسب و کارهای اینترنتی محدود نمی‌شود. بلکه همه کاربران اینترنت و حتی برخی از خود نمایندگان مجلس هم نسبت به آن نقدهای جدی وارد کردند.  در ادامه مهم‌ترین انتقادات مطرح شده در مورد طرح صیانت از فضای مجازی را مرور می‌کنیم:

ایرادات حقوقی طرح صیانت

یکی از مهم‌ترین ایراداتی که کارشناسان به طرح صیانت وارد می‌کنند، معضلات حقوقی آن است. این طرح تشکیل کمیسیونی را برای نظارت بر خدمات اینترنتی و فضای مجازی در نظر گرفته است. جایگاه حقوقی این کمیسیون از مسائل موردانتقاد کارشناسان است. با اینکه در حال حاضر شورای عالی فضای مجازی به عنوان نهادی بالاتر از دولت، نظارت بر فضای مجازی را بر عهده دارد، علت تشکیل کمیسیون جدید مشخص نیست.
به علاوه طبق این طرح پیام‌رسان‌ها و محتواهایی که به‌عنوان «اثرگذار» شناخته شوند، باید برای انتشار مجوز گرفته و به تایید برسند. تعیین اینکه چه محتوا و چه پیام‌رسانی اثرگذار است، بر عهده کمیسیون گذاشته شده اما شاخص دقیقی برای آن مشخص نشده است. وجود چنین ابهاماتی باعث شده طرح به لحاظ حقوقی از ساختار دقیقی برخوردار نباشد. همچنین این ابهامات راه را بر تفسیرهای شخصی یا سلیقه‌ای هموار کرده و راه ایجاد رانت را باز می گذارد. اساسا به لحاظ حقوقی متن قانون باید به طور دقیق نوشته شده و راهی برای تفسیر نداشته باشد.
یکی دیگر از موارد مورد انتقاد طرح صیانت، واگذاری وظیفه نگهداری از زیرساخت شبکه اینترنت کشور به نیروهای نظامی کشور است. این موضوع که در طرح از آن به عنوان مرزبانی شبکه اینترنت یاد شده، از آنجا موردانتقاد است که فعالیتی فنی و تخصصی را به نیروهای نظامی محول کرده است.
ایراد حقوقی دیگر نحوه تصویب طرح است. همانطور که گفتیم نمایندگان هنگام مطرح شدن طرح صیانت در صحن علنی تصمیم گرفتند آن را به یک کمیسیون ویژه انتقال دهند تا پس از بررسی در کمیسیون، بدون رای گیری در صحن علنی، تصویب شود. در صورتی که طرح در صحن علنی مجلس مورد بررسی قرار می‌گرفت، تک تک مواد و بندهای آن به طور جداگانه مورد رای‌گیری نمایندگان قرار می‌گرفت. همچنین موافقان و مخالفین در مورد آن بحث می‌کردند. اما با روند فعلی، طرح صیانت از فضای مجازی در پشت درهای بسته کمیسیون توسط تعدادی از نمایندگان خاص مورد بررسی و تصویب قرار خواهد گرفت.
تصور کنید برای این که بتوانید به اینترنت متصل شوید و برای مثال به دنبال اطلاعاتی در مورد یک بیماری باشید، لازم است قبل از آن با ارئه شماره ملی به خدمات‌دهنده اینترنتی خود احراز هویت کرده باشید. این تجربه‌ای است که پس از اجرایی‌شدن طرح صیانت از حقوق کاربران با آن مواجه خواهید شد. در چنین شرایطی همه فعالیت‌های ریز و درشت کاربران در اینترنت قابل ردیابی است.

ایرادات اجرایی طرح صیانت

در طرح صیانت از فضای مجازی مقرر شده ارائه‌دهندگان خدمات اینترنتی مثل گوگل، اینستاگرام، لینکدین و... باید از کمیسیون موردنظر طرح در ایران مجوز فعالیت بگیرند. نماینده قانونی خود را به دولت ایران معرفی کنند و همچنین در صورت لزوم سرورهای خود را به داخل کشور منتقل کنند. در غیر این صورت دسترسی کاربران به آنها محدود می‌شود. به طور واضح و مشخص می‌توان گفت شرکت‌های بین المللی مثل گوگل و اینستاگرام هیچ‌گاه برای گرفتن مجوز فعالیت از دولت ایران اقدامی نخواهند کرد و از همین امروز باید گفت در صورت اجراشدن طرح، دسترسی به آنها محدود خواهد شد. اساسا خدمات‌دهندگان اینترنتی در همه کشورهای دنیا بدون نیاز به گرفتن مجوز خاصی در حال فعالیت هستند. از این رو به هیچ‌وجه نمی‌توان انتظار داشت این شرکت‌ها برای سرویس‌دهی به جمعیت 80 میلیونی کشور ایران حاضر به گرفتن مجوز، معرفی نماینده قانونی به دولت ایران و انتقال سرورهایشان به داخل کشور باشند. 
با اجرایی شدن طرح و محدودشدن دسترسی به سرویس‌هایی مثل گوگل، دولت باید جایگزین‌های داخلی برای آنها در نظر بگیرد. آنچه که مورد نقد جدی معترضین به طرح صیانت قرار دارد، امکان اجرای چنین پروژه‌هایی در ایران است. سرویس‌هایی مثل گوگل و اینستاگرام با داشتن تجربیاتی چندین ساله، زیرساخت‌های فنی وسیع و امکانات مالی گسترده توانسته‌اند به کاربران جهانی سرویس‌دهی کنند. امکان ایجاد چنین سرویس‌هایی که قابلیت رقابت با این غول‌های اینترنتی را داشته باشند، اساسا محل تردید جدی است. تجربه ایجاد موتور جستجوی ملی، پیام‌رسان‌های داخلی یا حتی خودروی داخلی نشان می‌دهد این سرویس‌ها حتی در صورت محدودشدن سرویس‌های خارجی هم توان چندانی برای زنده ماندن نخواهند داشت.

ایجاد رانت برای عده ای خاص

طبق طرح صیانت، برای ایجاد سرویس‌های جایگزین داخلی، دولت باید از متقاضیان ارائه این سرویس‌ها حمایت لازم را انجام دهد. این حمایت شامل ارائه انواع وام و کمک بلاعوض برای تامین مالی پروژه‌ها است. باز هم نگاهی به تجربه ایجاد پیام‌رسان‌های داخلی نشان می‌دهد نتیجه احتمالی چنین روندی ریخت و پاش در ارائه حمایت‌های مالی برای افرادی خاص است. در سال‌های اخیر پس از فیلترینگ تلگرام، پیام‌رسان‌های مختلفی با حمایت مالی و حقوقی دولت سر برآوردند اما هیچ‌کدام در جلب نظر کاربران توفیق چندانی بدست نیاوردند. همچنین یکی از موتورهای جستجویی که به عنوان موتور جستجوی ملی معرفی شده بود، چندی پیش انحلال خود را اعلام کرد.

ضربه شدید به کسب و کارها

چند سالی است اینترنت بستر مناسبی برای فعالیت کسب و کارها و رونق اقتصادی ایجاد کرده است. با وجود تحریم‌های خارجی، افت ارزش پول ملی و تورم بالا، اینترنت راه حلی بود تا بسیاری از کسب و کارها از رکود و ورشکستگی رهایی یابند و بتوانند به کار خود ادامه دهند. امروزه حجم زیادی از فروش کسب و کارهای مختلف از طریق شبکه‌های اجتماعی یا سایت‌های اینترنتی انجام می‌شود. از تجهیزات صنعتی گرفته تا مایحتاج زندگی روزمره و از مصالح ساختمانی گرفته تا پوشاک، همه در اینترنت خرید و فروش می‌شوند. شیوع ویروس کرونا هم باعث شد روی‌آوردن مردم به کسب و کارهای آنلاین بیشتر شده و حجم تبادلات مالی افزایش یابد. تصور کنید محدودشدن دسترسی به شبکه‌های اجتماعی چه ضربه‌ای به این کسب و کارها خواهد زد. عللاوه بر این فعالیت برخی کسب وکارها مثل آژانس‌های دیجیتال مارکتینگ وابسته به سرویس‌های جانبی گوگل مثل آنالیتیکس، سرچ کنسول و... است. با اجرایی‌شدن این طرح، فعالیت‌های دیجیتال مارکتینگ با چالش جدی مواجه خواهند شد.

چگونه به طرح صیانت اعتراض کنیم؟

عده‌ای معتقدند اعتراض به اجرایی‌شدن طرح صیانت از فضای مجازی، تاثیری بر روند تصویب آن ندارد. اما واقعیت این است که اعتراض به طرح قطعا در اجرای آن بی تاثیر نیست. به هرحال نمایندگان مجلس در صورتی که با خیل عظیمی از اعتراضات مواجه شده و از واقعیت‌های پنهان طرح مطلع شوند، ممکن است در تصمیم خود تجدیدنظر کنند. تا همین امروز طرح صیانت یک بار دیگر در صحن علنی مطرح شد تا برای خروج آن از ذیل اصل 85 قانون اساسی رای گیری شود. هرچند نتیجه نهایی این رای‌گیری هم تفاوتی ایجاد نکرد و نمایندگان دوباره به بررسی طرح در کمیسیون ویژه رای دادند. اما این بار نیمی از نمایندگان رای مخالف به بررسی طرح در کمیسیون دادند. به نظر می‌رسد ادامه اعتراضات به طرح می‌تواند نمایدگان بیشتری را به مخالفت با طرح و روند تصویب آن ترغیب کند.
از جمله راه‌هایی که می‌توان برای اعتراض به طرح صیانت استفاده کرد، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

تماس با نمایندگان مجلس شورای اسلامی

همه نمایندگان مجلس شورای اسلامی در شهر حوزه نمایندگی شان، دفتر نمایندگی دارند. ضمن اینکه راه‌های ارتباطی مثل وب سایت، پیامک، تلفن و... هم در دسترس است. می‌توانید با نماینده شهر خودتماس بگیرید و اعتراض خود را به طرح صیانت بیان کنید.

امضای کارزار اینترنتی

کارزار اینترنتی مخالفت با طرح صیانت تا امروز بیشترین امضا را در بین کارزارهای اینترنتی جلب کرده و از مرز یک میلیون نفر گذشته است. امضای این کارزار به بالارفتن وزن آن و تاثیرگذاری بر نظر نمایندگان مجلس کمک خواهد کرد.

فعالیت رسانه ای

هر شخصی با استفاده از رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی می‌تواند اعتراض خود را به صورت قانونی مطرح کند. استفاده از هشتگ‌های مرتبط می‌تواند به بیشتر دیده‌شدن این اعتراضات کمک کند. از آنجا که نهادهای افکارسنجی از این هشتگ‌ها برای سنجش افکار عمومی و ارائه گزارش استفاده می‌کنند، اعتراضات در فضای مجازی قطعا بی‌فایده نخواهند بود.

فعالیت‌های صنفی

امروزه همه شغل‌ها و اصناف اتحادیه‌های مخصوص به خود را دارند که می‌توانند از منافع آنها در برخی مراکز تصمیم‌گیری و قانون‌گذاری دفاع کنند. قطعا لازم است از ظرفیت اتحادیه‌های اصناف برای اعتراض به طرح صیانت بیش از پیش استفاده شود.

جمع بندی

طرح صیانت از فضای مجازی در یک ماه گذشته یکی از داغ‌ترین بحث‌های روز جامعه بوده است. این طرح از ابعاد مختلف حقوقی و فنی مورد انتقاد قرار گرفته است. درحال حاضر نمایندگان مجلس شورای اسلامی رای به قرارگرفتن این طرح ذیل اصل 85 قانون اساسی داده‌اند. طبق این اصل، طرح صیانت به جای آنکه در صحن علنی مجلس توسط همه نمایندگان مورد بررسی قرار گیرد، در یک کمیسیون ویژه مجلس بررسی خواهد شد و پس از تصویب با موافقت شورای نگهبان، اجرا خواهد شد. مهم‌ترین انتقاداتی که به طرح صیانت از کاربران فضای مجازی وارد شده شامل ابهام در جایگاه کمیسیون پیشنهادی آن، حفظ‌نشدن حریم خصوصی کاربران، ضربه به کسب و کارهای آنلاین، ایجاد رانت برای عده‌ای خاص و نبود توان فنی ایجاد جایگزین داخلی برای سرویس‌های خارجی است.